TÜBİTAK Lideri Prof. Hasan Mandal: Odağımıza yeşil teknolojileri aldık

AÇIK AÇIK
ERDEM OĞUZ • HAKAN GÜLDAĞ • VAHAP MUNYAR

Türkiye’de bilim ve teknolojiden kelam edildiğinde akla birinci gelen kurumların başında TÜBİTAK bulunuyor. TÜBİTAK, geçen 10-15 yılda Türkiye’nin bilim ve teknoloji seyahatinde ne seviyede tesirli oldu? Konulan amaçlar ne seviyede tutturuldu?

Ar-Ge ve yenilik sistemlerinin gelişimi için kıymet taşıyan özelliklere bakıldığında gerekli olan tüm sistem bileşenlerinin birlikte çalışması ve sinerji oluşturması yüksek ehemmiyet taşıyor. Ar-Ge ve yenilik ekosistemleri tarafından gerçekleştirilmesi beklenen fonksiyonlarda de nitelikli bilgi ve nitelikli insan kaynağının harekete geçirilmesi ve çeşitli aktörlerin ortasında etkileşimlerin yüksek olması stratejik bir özelliktir. Ülkemizde Ar-Ge ve yenilik ekosistemimizin oluşumu için 58. yılında olan TÜBİTAK’ın rolü büyüktür. Son yıllarda gerçekleştirilen yeni stratejik yaklaşımımız sayesinde de değerli gelişmeler elde etmiş bulunuyoruz. Nitelikli bilgi ve nitelikli insan kaynağı odağında yeni stratejik yaklaşımımız olan “birlikte geliştirme ve birlikte başarma” yaklaşımı, Ar-Ge ve yenilik ekosistemimizin daha büyük maksatları gerçekleştirmesinin önünü açmış bulunuyor. Global salgın ve iklim değişikliği üzere değerli zahmet alanlarında tahlil oluşturulması için son derece kritik olan bu yaklaşım sayesinde geleceğini bilim temelinde çizen bir ekosisteme dönüşüm sağlıyoruz. Bu yaklaşım ise Ar-Ge ve yenilik ekosisteminin daha yüksek doruklara ulaşmasına taraf vererek ülkemizin 2053 yılı net sıfır salım maksadının gerçekleştirilmesi için de kritik değerlidir.

COVID-19 PLATFORMU BULUŞTURDU

Türkiye’nin bilim ve teknolojide, Ar-Ge ve inovasyon temposunda bugün bulunduğu seviyeyi TÜBİTAK penceresinden bakınca nasıl değerlendiriyorsunuz? Türkiye, teknolojide, Ar-Ge’de, inovasyonda hayal edilen seviyesi ne kadar yakalayabildi?

Ar-Ge ve yenilik süreçleri tüm dünyada süratle kıymet kazanmış bulunuyor. Ülkemizin Ar-Ge ve yenilik ekosistemi bu yönelimi güçlü bir biçimde yakalamıştır. TÜBİTAK olarak üniversite, sanayi ve kamunun birlikte hareket etmesi gerekliliğini dikkate alarak büyük ölçekli ve birlikte başarma modeline dayalı platform ve ağ dayanaklarımızı seferber etmiş bulunuyoruz. COVID-19 Türkiye Platformunda 49 farklı kurum ve kuruluştan 436 araştırmacıyı aşı ve ilaç geliştirme odağında bir ortaya getirdik. Benzeri halde ülkemizin 2053 yılı net sıfır salım maksadının gerçekleştirilmesi için yeşil teknolojilere odaklanan platformların artırılmasını maçlıyoruz. Mevcut platformlarımızın ortasında pak üretim imkanlarının sağlanması için ileri materyal teknolojileri, yeni kuşak güneş gücü teknolojilerinde yüksek verimliliğe ve maliyet aktifliğine sahip güneş hücresi teknolojilerinin geliştirilmesi ile akıllı kent ve akıllı mesken teknolojilerine odaklanma sağlayan platformlar bulunuyor. Yüksek Teknoloji Platformlarının yeni daveti ile ekosistem paydaşlarımızı Avrupa Yeşil Mutabakatı’na uyumlu alanlara yönlendiriyoruz. Yeşil Mutabakat’a ahenk kapsamındaki öncelikli Ar-Ge ve yenilik mevzularında sunulan projeler öncelikli olarak desteklenecek.

Takviye programlarımızın kıymetli bir kısmında da iklim değişikliği ve etraf problemlerine karşı tahliller için teşvik imkânları sunuyoruz. Araştırma takviye programları kapsamındaki 2021 yılındaki birinci 2 uygulamamızda toplam 170 projenin Avrupa Yeşil Mutabakatı’na katkı sağlayan alanlarda desteklenmesini sağladık. Adapte genlerin belirlenmesi mevzularında katkılar bulunuyor. Desteklenen projelerin tesire dönüşüm sürecinin takibi ve takviye sürecinin tamamlanması sonrası için göstergelere dayalı Ticarileşme İzleme Sürecimizi de oluşturduk.

Sanayi Doktora Programımızda endüstride gereksinim duyulan doktora derecesine sahip nitelikli insan kaynağının üniversite-sanayi iştirakinde yetiştirilmesi ve endüstride doktoralı araştırmacı istihdamının teşvik edilmesini sağlıyoruz. Birinci iki davetimizde 1162 bursiyer, üniversite ve endüstrinin birlikte yer aldığı 308 projede yetiştiriliyor. STAR programı ile lisans öğrencilerine odaklı davetlerde 3 bin 043 öğrenci Ar-Ge projelerine dahil edildi. Avrupa Kurulu tarafından yayınlanan 2021 yılı Türkiye İlerleme Raporu’ndaki 25. fasıl olan Bilim ve Araştırma faslında ülkemiz için aşağıdaki değerlendirmelere yer verildi: “Türkiye’nin bilim ve araştırma alanındaki hazırlıkları çok ileri seviyededir. Türkiye rapor devrinde birtakım ilerlemeler kaydetmiştir. Bilhassa, ulusal araştırma ve yenilik kapasitesini artırmaya yönelik aksiyon planının uygulanması ve Avrupa Araştırma Alanı (ERA) ile uyumlu hâle getirilmesi, Türkiye’nin Ufuk 2020’de daha yeterli performans göstermesine olumlu katkıda bulunmuştur.”

KAMU TAKVİYESİNİN 3.75 KATI SATIŞ GELİRİ ELDE EDİLİYOR

TÜBİTAK, teşebbüslerde, teknoloji geliştirmede, Ar-Ge ve inovasyonda hangi evrede devreye giriyor? Teknoloji geliştirdiğini, inovatif adımlar attığını düşünen bir teşebbüsçü TÜBİTAK’ın kapısını ne vakit çalmalı?

TÜBİTAK fikirden ticarileştirme kademelerine kadar her etapta girişimcimizin ve özel bölüm firmalarımızın yanındadır. Girişimcilik alanında ise BiGG Girişimcilik Takviye Programımız ile girişimcilerimizin teknoloji ve yenilik odaklı iş fikirlerini katma paha ve nitelikli istihdam yaratma potansiyeli yüksek teşebbüslere dönüştürebilmelerini destekliyoruz. Fikir basamağından pazara kadar olan faaliyetlerin desteklenmesini, böylelikle nitelikli girişimciliğin özendirilmesi ve milletlerarası rekabet gücü olan, yenilikçi, teknoloji seviyesi yüksek eser ve hizmetleri geliştirebilen başlangıç firmalarının oluşturulmasını sağlıyoruz. En yeni davetimizde desteklediğimiz 136 teşebbüsçü ile birlikte BiGG programımızdan yararlanarak kurulan teşebbüs firmasının sayısı 1663’den 1799’a ulaşmış bulunuyor.

Teşebbüsçü firmalarımızın ortasında insan DNA’sının yaklaşık 10 bin kat daha ucuza tahlil edilebilmesini sağlayan yeni kuşak dizileme yolunun otomasyonunu sağlayan örnekler de bulunuyor. Dayanak sağladığımız teşebbüsçüler ile kamu dayanağının 3.75 katı kadar satış geliri elde ediliyor. Ayrıyeten BiGG çekirdek sermaye dayanağının 7.14 katı kadar iktisada girdi sağlanıyor. Hazırlanan raporumuzda, 5 yıl içerisinde toplam 958 milyon TL yurt içi ve yurt dışı satış yapıldığı, satış gelirinin yüzde 23.3’ünün yurt dışı satışlardan elde edildiği ve 314 fikri sınai mülkiyet hakkı müracaatının yapıldığı yer alıyor. Çıktı ve tesir odaklı nitelikli iş planları oluşturma sürecinin desteklenmesi için 63 uygulayıcı ve işbirliği kuruluşumuz girişimcilerimiz için birlikte çalışıyor.
Toplam üç etaptan oluşan süreçte öncelikli alanlarımız Akıllı Ulaşım, Akıllı Üretim Sistemleri, Güç ve Pak Teknolojiler, İrtibat ve Sayısal Dönüşüm, Sıhhat ve Âlâ Hayat ile Sürdürülebilir Tarım ve Beslenme olarak belirlenmiş bulunuyor. Süreç içerisinde ise girişimcilerimizin oluşturduğu iş fikirlerine ilişkin iş planlarının teknoloji seviyesi ve yenilikçi tarafı, iş planının uygunluğu ve yapılabilirliği ve iş planının ticarileşme potansiyeli bedellendiriliyor. İklim değişikliği ile gayret kapsamında ülkemizin iktisadı ve endüstrimizin yeşil dönüşümüne katkı sağlanması için BiGG Yeşil Büyüme Davetimizi da gerçekleştirdik.

TÜBİTAK’ın dayanak sistemi nasıl işliyor? Dayanak için kaynak nasıl sağlanıyor? Talep edilen dayanaklar ile elinizdeki kaynak ne kadar örtüşebiliyor? TÜBİTAK’ın sağladığı dayanak, teşebbüsçü için ne kadar kâfi oluyor?

Her bir dayanak düzeneğimize ilişkin kıymetlendirme kriterlerimiz bulunuyor. Örneğin bilimsel ve teknolojik araştırma proje müracaatlarımız özgün bedel, formül, proje idaresi ve yaygın tesir boyutlarına nazaran bedellendiriliyor. Sanayi Ar-Ge proje müracaatlarımız endüstriyel Ar-Ge içeriği, teknoloji seviyesi ve yenilikçi istikameti, proje planının ve kuruluş altyapısının proje için uygunluğu ile proje çıktılarının ekonomik faydaya ve ulusal kazanıma dönüşebilirliği boyutlarına nazaran bedellendiriliyor. Takviye sistemlerimize alınan proje müracaatları, projenin içerdiği disiplin ve bölüm dağılımına nazaran ekosistem aktörlerimizin ortasında bahis uzmanları tarafından incelenerek kurumumuza rapor ediliyor. Bilimsel ve teknolojik araştırma proje müracaatları bahis uzmanları panelistler, sanayi Ar-Ge proje müracaatları ise bahis uzmanları hakemler tarafından kıymetlendirme kriterlerine nazaran ele alınarak en nitelikli proje müracaatlarının seçilmesine katkı sağlayan puanlama yolu uygulanıyor. Girişimcilerimiz için faydalı bir gelişme ise Tech-InvesTR Teşebbüs Sermayesi Destekleme Programımızdır. Çoğunlukla üniversiteler ve teknoparklardan çıkan girişimcilerimizin sermaye muhtaçlığının çözülmesine katkı sağlıyor. Kurumumuz ile Hazine ve Maliye Bakanlığı ortasındaki işbirliği muahedesine dayalı olarak teşebbüs sermayesi kapsamında yatırım fonları destekleniyor. Birinci 4 yatırım fonumuz olan Collective Spark, Diffusion Capital Partners, 500 Startups İstanbul Fund II Teşebbüs Sermayesi Fonu, Gedik Portföy İdaresi ve Boğaziçi Ventures Teşebbüs Sermayesi Yatırım Fonu için proje mukavelelerini imzaladık. Kuruluş süreçlerini tamamlayan bu yatırım fonları ile fintek ve finansal altyapıdan lojistik operasyon süreçleri, blok zincir, yapay zeka, giyilebilir teknoloji eserlerine uzanan 34 farklı erken evre teknoloji tabanlı teşebbüse 380 milyon liralık yatırım yapılmış bulunuyor. Teşebbüs sermayesi katkı hisselerinin yüzde 50’sini TÜBİTAK olarak hibe formunda veriyoruz. Desteklenen kuruluşa ödenen teşebbüs sermayesi katkı hissesinin yüzde 10’u kadar genel sarfiyat dayanağı sağlanıyor.

Tech-InvesTR Programı ile yakın vakitte ulusal ve memleketler arası toplam 5 fonun kurulmasını öngörüyoruz. Yaklaşık 3 milyar liralık fon fiyatının gelecek 5 yılda 150 erken basamak teknoloji tabanlı teşebbüsün amaçlarını destekleyen yatırımlara dönüşmesini bekliyoruz.

AŞI VE İLAÇTA KIYMETLİ KAZANIM SAĞLADIK

Geriye dönüp baktığınızda, “Şu projede TÜBİTAK’ın takviyesi olmasa yol alınamazdı” diyebileceğiniz neler var?

Ekosistemimizde TÜBİTAK’ın belirleyici rol oynaması değerlidir. Yeni stratejik yaklaşımımız olan birlikte geliştirme ve birlikte başarma yaklaşımı doğrultusunda global salgının ilan edilmesinden evvel 2020’nin birinci ayında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığımızın himayelerinde ve TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Enstitüsünün uyumunda COVID-19 Türkiye Platformunu kurmuş olmamız bu muhtaçlığa bir örnektir. COVID-19 Türkiye Platformu, global salgına neden olan SARS-CoV-2 virüsüne karşı bağışıklık kazanılmasına yönelik aşı adayları ve tedavi odaklı tahlillere yönelik ilaç adaylarının geliştirilmesi odağında oluşturuldu. Toplamda 49 farklı kurum ve kuruluştan 436 araştırmacının yer aldığı platformun her bir kademesinde belirleyici rol aldık. Toplam 7 aşı ve 10 ilaç geliştirme projesi olmak üzere 17 farklı projeye odaklanan araştırmacıların 118’i üniversiteden, 67’si kamu Ar-Ge ünitesinden, 38’i özel kesimden ve 213’ü bursiyer olarak bu seferberliğimizde yer aldı.

COVID-19 Türkiye Platformunun aşı ve ilaç geliştirme odaklı araştırma takımlarının ortasında nitelikli bilgi, nitelikli insan kaynağı ve araştırma altyapıları dahil her türlü imkanın paylaşımı sağlandı. Ortak akıl, ortak çalışma ve ortak altyapı kullanımı ile dinamik bir süreç idaresini söz eden COVID-19 Türkiye Platformu sayesinde ülkemizin aşı ve ilaç geliştirme ekosistemi için çok kıymetli bir kazanım elde etmiş bulunuyoruz. COVID-19 Türkiye Platformunun aşı adayları, yurtdışında çalışılanların birebiri değil, virüse karşı aktifliği ve güvenirliği daha yüksek olma özelliği için yenilikçi dizaynlara sahip olan aşı adaylarıdır. Örneğin, COVID-19 Türkiye Platformunun yenilikçi aşı adayları ortasında yer alan virüs gibisi parçacıklara dayalı aşı (VLP) adayı dünyada bu tıpta klinik etaba geçen 4. aşı adayı olmayı başarmıştır. COVID-19 Türkiye Platformunun ilaç geliştirme projeleri ortasında da toplamda 20.000’den fazla molekül sanal olarak taranarak en faydalı olabilecek etken hususların tespit edilmesi için kapsamlı tahlillerin gerçekleştirildiği projeler bulunuyor. Ortalarından Montelukast için hücre içerisindeki virüsün çoğalmasını sağlayan enzimleri bloke etme ve virüsün hücre içerisine girmesini sağlayan proteinleri engelleme özelliği tespit edildi. Bir sonraki basamakta Faz 3 klinik çalışmaları gerçekleştirilecek.

Kimi iş insanlarından, “TÜBİTAK’ta son yıllarda eksen kayması var. Üretim yapmaya ve bu alanda özel bölüme rakip olmaya çalışıyor” yakınmaları duyuyoruz. TÜBİTAK direkt kendisi üretimle öne mi çıkmak istiyor?

Yeni örneklerimizin içerisinde kritik ileri materyal yüksek sıcaklık dayanımlı polimerik reçine teknolojisi ve ülkemizin birinci yüksek ısıl dayanımlı yapısal yapıştırıcısının seri üretimi için özel bölüme teknoloji transferi ve daha birçok alanda örnekler bulunmaktadır. Tekrar enstitülerimiz bünyesinde geliştirilen tıbbi eserlerden başka örneklerin verilmesi mümkündür. Örneğin, Anadolu’daki ismiyle enir yahut tavşan elması bitkisi kökünden elde edilen bitkisel ekstre, Venöz Dolanım Bozukluklarına karşı endike (damar daraltıcı) olarak reçete edilmektedir. Ülkemizde yaygın olarak yetişen adaçayı, ekinezya, zeytin yaprağı ve enginar yaprağından standardize edilmiş yeni besin destekleri de geliştirilmiş bulunuyor. Yalnızca bu alanda toplam 14 adet lisanslanmış eser, büyük ölçekli üretim çalışmalarının tamamlanması ile ülke ekonomimize kazandırılmaktadır. TÜBİTAK Teknoloji Transfer Ofisi Başkanlığımız ticarileşme süreçlerinin belirlenmesi ve bu kapsamda transfer süreçlerinin yönetilmesinden sorumludur. Teknoloji transferi süreçleri aktif bir biçimde ele alınmakta ve teknolojik kazanımların teknoloji transferi ile seri üretime geçmesi için çalışmaktadır.

10 BİNİ AŞKIN PROJEYE 3 MİLYAR LİRA VERDİK

TÜBİTAK’ın üniversitelerle münasebeti nasıl? Teknoloji geliştirme, inovasyon adımlarında üniversitelerle işbirlikleri kelam konusu mu?

Yüksek Teknoloji Platformlarımızda araştırma ve aday araştırma üniversiteleri ile 6550 sayılı Kanuna nazaran yeterlik almış altyapıları ile ekosistem aktörlerimizin seferberliğini sağlıyoruz. Sıhhat alanına hizmet eden Yüksek Teknoloji Platformlarımızın ortasında rejeneratif ve restoratif tıp araştırmaları ile HPV ve enflüanza kaynaklı enfeksiyonlara karşı teşhis kitleri, ilaç formülasyonları ve aşı geliştirilmesine odaklı platformlarımız da bulunuyor. Ayrıyeten, inflamazom aracılı otoenflamatuvar hastalıkların takip ve tedavisine yönelik biyogösterge ve ileri teknoloji eseri ilaçların geliştirilmesi ve gayeye mahsus pan-kanser terapiler öbür platformların ortasında yer alıyor. Son 5 yılda üniversitelerde yürütülen 10 binin üzerinde projeye yaklaşık 3 milyar TL dayanak sağladık. Teşebbüsçü ve Yenilikçi Üniversite Endeksi kapsamında ise üniversitelerimizin performanslarını toplam 4 boyut ve 23 göstergeye nazaran kıymetlendiriyoruz.

İşbirliği ve etkileşimde sanayi işbirliği yahut memleketler arası işbirliğiyle yapılan proje sayısı ve fon fiyatı, sirkülasyondaki öğretim elemanı/öğrenciler ile Sanayi Doktora Programı performansları kıymetlendiriyor. Ekonomik katkı ve ticarileşmede akademisyen ve öğrenci/ mezun firma sayıları ve net satış gelirleri, lisanslanan patent ve yararlı model sayısı ile BiGG firma sayısı kıymet kazanıyor.

200 BİN LİRAYA KADAR TEMİNATSIZ HİBE VAR

TÜBİTAK’ın takviye düzenekleri çerçevesinde girişimcilere en düşük-en yüksek ne kadar kaynak sağlanabiliyor? TÜBİTAK’ın bugüne kadar verdiği takviyelerin toplamı ne kadar?

Toplam 3 basamaktan oluşan Girişimcilik Dayanak Programımızın farklı kademelerine nazaran girişimcilere sağlanan hizmet ve takviyeler çeşitlilik gösteriyor. Birinci kademesi iş fikirlerinin uygulayıcı kuruluşlara sunularak değerlendirdiği iş fikirleri için girişimcilere hızlandırıcı hizmetlerin sunulduğu evredir. İkinci evrede ise kıymetlendirme sonucuna nazaran desteklenmesi uygun bulunan iş planları için girişimcilerimizin başlangıç firması kurduğu ve iş planları için proje dayanağının verildiği evredir. Yenilikçi tarafı yüksek, uygun ve yapılabilir iş planlarına sahip ve ticarileşme potansiyeli yüksek olan iş planları bu evrede desteklenir. Dayanağımız teminat alınmaksızın geri ödemesiz olarak hibe biçimde en fazla 200 bin TL’dir. Günümüze kadar 1799 teşebbüs firması bu biçimde desteklenmiş bulunuyor. Üçüncü etapta ise teşebbüs firmalarının Teşebbüs Sermayesi Yatırımları ile ulusal ve milletlerarası dayanaklara erişim sağladığı basamaktır. Tech-InvesTR’in erken kademe teknoloji tabanlı teşebbüslere 5 yılda ortalama 20 milyon TL yatırım yapılması öngörülüyor. KOBİ Ar-Ge Başlangıç Takviye Programımız kapsamında da yüzde 75’lik bir dayanak oranı ile proje bütçesinin üst hududu 600 bin TL’dir.

SANAYİ ATILIMIYLA ÇİP ÜRETİMİ İÇİN TAHLİL İMKANI ARTAR

Dünyada bir çip krizi yaşanıyor. TÜBİTAK, bu çeşit teknolojiye dayalı sorunlu durumlarda tahlil odaklı rol oynayabilir mi?

Yarı İletken Sanayisi Derneğinin dahil olduğu bir rapora nazaran önümüzdeki 10 yılda yarı iletkenlere yönelik talep artışının karşılanabilmesi için Ar-Ge ve sermaye harcamaları kapsamında yaklaşık 3 trilyon dolarlık yatırım yapılması gerektiği belirtiliyor. Bu noktada Ar-Ge ve üretim süreçlerinin entegre bir halde ele alınması stratejik ehemmiyete haizdir. Teknoloji Odaklı Sanayi Atağı Programının uçtan uca yaklaşımı da bu muhtaçlığı karşılıyor. Yaklaşık 2 milyar TL seviyesinde yatırımın öngörüldüğü programın davetleri ortasında makine, mobilite, üretimde yapısal dönüşüm, sıhhat ve kimya eserler ile dijital dönüşüm davetleri yer aldı. Bu davetlerin içerdiği öncelikli eserlerin içerisinde de bilim ve bağlantı teknolojileri tabanlı yenilikçi tıbbi aygıtlar, yeni jenerasyon akıllı sensörler, giyilebilir teknolojiler, mikroelektronik teknolojileri, otonom ve yarı otonom endüstriyel ve hizmet robotları ile şoför dayanak ve güvenlik teknolojileri yer aldı. Yeni açılacak olan davetlerde ise yenilikçi ve yıkıcı teknolojiler yer alacak. Program kapsamında sunulan imkanlar da dikkate alındığında ekosistemimizin birlikte geliştirme odaklı işbirliği sayesinde çip üretimine yönelik yerli tahlil imkanları artırılabilir.