DÜNYA’ya konuşan Steve Hanke ‘Para Kurulu’ önerdi

Elif KARACA

Hiperenflasyon konusundaki bilimsel çalışmalarıyla öne çıkan Johns Hopkins Universitesi uygulamalı iktisat profesörü Steve Hanke, istatistiksel açıdan Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin epey düşük olduğunu söyledi. DÜNYA’nın sorularını yanıtlayan Hanke, “Türkiye’de hiperenflasyon ihtimalinin imkansız olduğunu söyleyemem lakin istatistiksel açıdan bu ihtimalin epeyce düşük olduğunu söyleyebilirim” dedi. Hiperenflasyonun çok ender görülen durum olduğunu ve dünya tarihinde bugüne kadar yalnızca 62 hiperenflasyon olayının yaşandığını belirten Hanke, “Türkiye, kurumları çok zayıf ve merkez bankası (TCMB) makûs sicile sahip bir ülke olması nedeniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu yaşıyor” biçiminde konuştu. Hiperenflasyonun tarifini, akademik literatürde 1956’da kabul edildiği üzere “aylık enflasyon oranı %50’yi aşarsa” halinde yapan Hanke, geçmişte bu durumun yaşandığı ülkelerden örnekler de verdi. Bulgaristan’da para konseyi uygulamasına geçilmesiyle birlikte hiperenflasyonun çabucak son bulduğunu belirten Hanke, Türkiye için de tıpkı uygulamayı öneriyor.

Hiperenflasyon nedir, herkesin anlayabileceği biçimde kısa bir tarifini yapabılır misiniz?

Akademik literatürde benimsenen görüşe nazaran, aylık enflasyon oranının %50’yi aşması durumunda hiperenflasyon sınıflandırması yapılabilir. Bu tarif, 1956’da, Phillip Cagan’ın Milton Friedman editörlüğündeki Studies in the Quantity Theory of Money isimli kitapta yer alan hiperenflasyonla ilgili tahlilinin yayınlanmasından sonra kabul edildi. Kıymetli fiyat artışları olan ülkelerde hergün enflasyonu ölçmek için yüksek frekanslı dataları ve Satın alma Gücü Paritesi teorisini kullandığım için Cagan’ın aylık %50 hiperenflasyon eşiğini geliştirdim. Gelişmiş ölçüm teknikleri ile artık hiperenflasyonu, arka arda en az 30 gün boyunca aylık %50’yi aşan bir enflasyon olarak tanımlıyorum.

Hiperenflasyon bugüne kadar hangi ülkelerde yaşandı, ne üzere sonuçları oldu?

Dünya tarihinde bugüne kadar 62 hiperenflasyon hadisesi yaşandı ve bunların tamamı Hanke-Krus Dünya Hiperenflasyon Tablosu’nda görülebilir. En yüksek ve dikkat alımlı hadiselerin başında ise Ağustos 1945’ten Temmuz 1946’ya kadar Macaristan’da yaşanan hiperenflasyon örneği gelmektedir. Tepenin yaşandığı Temmuz 1946’da fiyatlar her 15 saatte bir iki katına çıkıyordu. Dikkate paha bir diğer hiperenflasyon hadisesi, Mart 2007’den Kasım 2008’e kadar hiperenflasyonun yaşandığı Zimbabwe’de görüldü. Dünya tarihindeki ikinci en yüksek düzeyin görüldüğü ülkede Kasım 2008’de yaşanan dorukta, fiyatlar her 24,7 saatte bir ikiye katlanırken, yıllık enflasyon en yüksek düzeye ulaştı. En yüksek üçüncü hiperenflasyon periyodu Yugoslavya’ydı, burada 1994 yılının Ocak ayında enflasyonu ayda %313,000,000 olarak ölçtüm. Dünya tarihindeki en değerli örneklerden biri de Almanya’da yaşandı. Ekim 1923’teki doruğunda, enflasyon aylık %29.500’dü, lakin bu düzey Macaristan, Zimbabve yahut Yugoslavya’dakinden çok daha düşüktü.

Yaşanan bütün olaylar ekonomik kaosa ve hiperenflasyonun yaşandığı iktisatların büsbütün çökmesine neden oldu. Hepsinde değilse de genel olarak hükümetler, hiperenflasyonun bir sonucu olarak düştü. Zimbabve’de Mugabe ve Venezuela’da Maduro ise hiperenflasyona karşın uzun müddet ayakta kalan başkanlar olarak karşımıza çıkıyor.

Geçmişte hiperenflasyon yaşayan ülkeler bu sorunu nasıl çözdü?

Tahliller her vakit kapsamlı para ünitesi ıslahatlarını içerdi. Örneğin, Zimbabwe’de, Zimbabwe dolarının kullanımı bırakıldı ve Kasım 2008’de dolarizasyon başladı. Ocak 2009’da Zimbabwe dolarının kullanımı resmi olarak terk edildi. Dolarizasyonun akabinde ve 2009’da ulusal birlik hükümetinin kurulmasının bir sonucu olarak, iktisat toparlandı.

Bulgaristan ise para ünitesi reformuyla hiperenflasyonu yenmenin bir öteki örneğini temsil ediyor. Şubat 1997’de enflasyon oranı aylık %242 ile tepe yaptı. O devirde Lider Petar Stoyanov’un Başdanışmanı olarak çağrıldım. Bulgaristan’da uygulanmaya başlanan para şurasını tasarladım. Para konseyi, talep üzerine sabit bir döviz kuru üzerinden yabancı bir çıpa para ünitesine dönüştürülebilen banknotlar ve madeni paralar çıkarır. Mali yükümlülüklerinin %100’üne eşit çıpa döviz rezervi bulundurmak zorundadır. Nakdî yetkileri yoktur ve kredi sağlayamaz. Döviz kuru siyaseti olsa da para siyaseti kelam konusu değildir. Tek fonksiyonu, ihraç ettiği lokal para ünitesini sabit bir oranda bir çıpa para ünitesiyle değiştirmektir. Bir para şurası ön şart gerektirmez ve süratlice uygulamaya konulabilir. Bir para heyetinin para basabilmesi için devlet maliyesinin, devlete ilişkin işletmelerin ve ticaretin reforme edilmesi gerekmez. 70’e yakın ülkede para ünitesi konseyleri oluşturuldu. Hiçbiri başarısız olmadı. Temmuz 1997’de kurulan Bulgar para şurası ile hiperenflasyon kısa müddette son buldu. 1998 yılına gelindiğinde, bankacılık sistemi güç kazanmıştı, para piyasası faiz oranları üç haneli sayılardan ortalama %2,4’e geriledi. Devasa mali açık fazlaya dönüşürken, iktisatta yaşanan derin buhranı büyüme izledi. Bulgaristan’ın döviz rezervleri üç katından fazla arttı. Bulgaristan yalnızca Türkiye’nin komşusu olduğu için değil, birebir vakitte burada uygulanan para heyetinin yapısı açısından da kıymetli. Benim Türkiye için önerdiğim sistem tam olarak bu biçimde. Bütün bunlar Dr. Kurt Schuler ile birlikte kaleme aldığım ve Türkiye’de de yayınlanmış olan Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Para Konseyleri isimli kitapta da bulunabilir.

Bildiğimiz kadarıyla Türkiye’yi yakından izliyorsunuz. Türkiye’de hiperenflasyon tehlikesi görüyor musunuz?

Hiperenflasyon ender görülen bir durum. Üstte belirttiğim üzere, dünya tarihinde yalnızca 62 hiperenflasyon hadisesi yaşandı. Türkiye’de hiperenflasyon yaşanmasının imkansız olduğunu söyleyemem fakat istatistiksel açıdan ihtimalin epey düşük olduğunu söyleyebilirim. Bununla birlikte Türkiye’nin, kurumları çok zayıf ve merkez bankası (TCMB) makus sicile sahip bir ülke olması nedeniyle endemik bir “yüksek” enflasyon sorunu var.

Türkiye 2000’li yıllarda enflasyonu tek haneye düşürmeyi başarmıştı, sizce tekrar yapabilir mi? Türkiye’nin enflasyonla çabada başarılı olması için ne yapması lazım?

TCMB’nin sicili berbat. Türkiye’nin nispeten düşük enflasyona ve düşük faiz oranlarına sahip olmasını sağlamanın tek yolu, Bulgaristan’da yapılanı tam olarak yapmaktır. Bulgaristan Merkez Bankası’na ait yasa, para konseyi kanunuyla değiştirildi ve bu ülkeye son 25 yıldır kıymetli katkılar sağladı. Bu ortada, şimdiye kadar var olan 70’in üzerinde para şurasında da durum bu türlü oldu. Hatırlatmak gerekirse, en ünlü para şurası Hong Kong’da. 1997-98 Asya Mali Krizi ve Hong Kong’da yaşanan daha yakın tarihli siyasi kasvetler da dahil olmak üzere her türlü şartta harika bir formda uygulandı.

Para Şurası nedir?

Ekonomist ve iktisat gazetecisi Faruk Türkoğlu’nun DÜNYA için hazırladığı Ansiklopedik İktisat ve İş Hayatı Sözlüğü’ne nazaran PARA KONSEYİ (currency board) döviz kuru rejimlerinden biridir.

Bu tıp bir uygulamada, ulusal paranın bedeli yabancı bir para ünitesine yahut yabancı para ünitelerinden oluşan bir sepete karşı sabitlenir. Para siyaseti uygulaması açısından bakıldığında şura sistemi, mali tabanın yalnızca yabancı para karşılığında yapılan süreçlerle değişmesine müsaade verir. Öbür bir deyişle, merkez bankasına evvelden belirlenmiş sabit bir kurdan döviz satıldığı vakit para ölçüsü artar, merkez bankasından döviz alındığı vakit azalır.