Pandeminin birinci yılında Antalya en fazla küçülen, Aksaray en süratli büyüyen vilayet oldu
İsmet ÖZKUL
COVID-19 salgını, global boyutta dünya gündemine 2020 yılında girdi. O tarihten bu yana da ekonomik ve toplumsal sonuçlarıyla dünyanın en temel sorunu olmayı sürdürüyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2020’ye ait vilayet bazındaki gayrısafi yurtiçi hasıla (GSYH) dataları, COVID-19 salgını karşısında 81 ilin iktisadının nasıl bir imtihan verdiğini tahlil etmemize imkan sunması açısından ehemmiyet taşıyor. Kelam konusu bilgiler için, “İllerin, pandemi karnesi’ değerlendirmesi de yapılabilir.
Kelam konusu datalar, 81 ilin ekonomik analiz sonuçları, COVID-19 yılında iktisadı yatağa düşen vilayetlerin zaafiyet noktalarını, salgından daha az etkilenerek süreci ayakta geçiren vilayetlerin dayanıklılık kaynaklarını tesbit etmemize yarayacak ipuçları veriyor.
COVID-19 yılında hastalanan vilayetler
COVID-19 yılını en büyük hasarla geçiren vilayet Antalya oldu. Antalya 2020 yılında yüzde 24.27 ile iktisadı en fazla küçülen vilayet oldu. İktisadının turizme çok bağımlı olması Antalya’yı Covid-19 salgını karşısında en zayıf vilayet durumuna düşürdü. Sonuç vilayette üretilen gelirin dörtte birinin kaybedilmesi oldu.
Antalya, ana hizmetler, mesleksel, idari ve dayanak hizmetleri ile başka hizmet faaliyetleri dallarında 81 vilayet içinde en yüksek oranlı küçülmeyi yaşayan vilayet oldu. Ticaret, ulaştırma, depolama, konaklama ve yiyecek hizmetlerinden oluşan ana hizmetler dalındaki küçülme yüzde 41.94 oldu. Burada asıl belirleyici olanın konaklama kesimi olduğu açık. Mesleksel, idari ve dayanak hizmetlerindeki küçülme yüzde 52.74 oldu. Buradaki belirleyici faktör ise bu başlık altında yer alan turizm operatörlüğü hizmetleri. Başka hizmet faaliyetlerindeki küçülme ise yüzde 40.77 seviyesinde gerçekleşti. Bu başlık altında yer alan kültür ve cümbüş bölümü, bu alandaki küçülmede belirleyici faktör. COVID-19 yılında iktisadı ağır hastalanan ikinci vilayet, tekrar turizme bağımlılığı yüksek bir vilayet olan Muğla. Turizm deyince Antalya’dan sonra akla gelen ikinci vilayet olan Muğla’nın iktisadı de yüzde 8.32 küçüldü. Vilayet iktisadında yüzde 31.64 ile en yüksek hisseye sahip olan ana hizmetlerdeki küçülme yüzde 25.92 oldu. Turizmden öncelikle etkilenen öteki bölümler olan öbür hizmet faaliyetleri yüzde 21.05, mesleksel, idari ve dayanak hizmetleri ise yüzde 12.65 küçüldü. Turizmle ilintili konaklama ve yemek hizmetlerini de kapsayan ana hizmetler kesimi, Muğla iktisadında yüzde 31.64 ile en büyük hisseye sahip. 3. sırada iktisadı yüzde 4.67 daralan Nevşehir yer alıyor. Nevşehir iktisadının küçülmesinde de baş etkenin turizm oldu. Nevşehir’de kişi başına GSYH gerçek olarak yüzde 4.13, dolar bazında 849 dolar gerileyerek 5 bin 596 dolara indi. Nevşehir’de kişi başına gelir Türkiye ortalamasının yüzde 70’i seviyesinden 4.9 puanlık bir kayıpla yüzde 65.1’i seviyesine geriledi.
Yüzde 3.1’lik ekonomik daralma ile 4. sırada yer alan Kırıkkale’nin ekonomik küçülmesinde birinci üç sıradaki vilayetten farklı olarak baş rolü tarım oynadı. Kırıkkale’de tarım yüzde 12.3’lük önemli bir daralma kaydetti ve bu oranlar 81 vilayet içinde tarımı en fazla küçülen vilayet oldu.
COVID-19’a karşın koşan vilayetler
2020 yılında 10 ilin iktisadı daralırken 9 vilayet çift haneli büyüme sayılarına ulaştı. Çift haneli büyüyen vilayetler ortasında Gaziantep, hacim olarak da büyük olmasına karşın yüzde 12.27 üzere yüksek bir büyüme suratına ulaşmasıyla özel olarak dikkat çekiyor. Gaziantep ülke ekonomisindeki yaklaşık yüzde 2’lik hissesi ile en yüksek hisseye sahip 8. vilayet durumunda. Türkiye ekonomisindeki hissesi açısından birinci 10 içinde yer alan vilayetler ortasında Gaziantep, yüzde 6.27 ile büyüme suratında ikinci sırada yer alan Ankara’nın bile yaklaşık iki katı büyüme suratına ulamış bulunuyor. Bu sayede Gaziantep birebir vakitte, Türkiye’nin toplam büyümesine Ankara’dan sonra en yüksek katkıda bulunan vilayet oldu.
Gaziantep’in yüzde 12.27’lik büyüme suratına ulaşmasında en belirleyici kesim sanayi oldu. Gaziantep iktisadında yüzde 38.76 ile açık orta en yüksek hisseye sahip kesim olan sanayi, yüzde 18.81 üzere yüksek bir büyüme suratına ulaşınca, ilin büyüme suratı çift haneli sayılara ulaştı. 81 içinde iktisadı en süratli büyüyen vilayet yüzde 15.83 ile Aksaray oldu. Aksaray’ın bu performansında iktisadında yüzde 24.3’lük bir yüke sahip olan tarımdaki büyüme suratının yüzde 15.24’e çıkması belirleyici oldu. Aksaray’ın bu performansında kamu yatırımlarına bağlı olarak inşaatın yüzde 90.58 üzere çok yüksek bir büyüme kaydetmiş olması da belirleyici seviyede katkı yaptı.
Aksaray yüzde 16.94’lük gerçek artış ile kişi başına GSYH seviyesini en süratli artıran 3. Vilayet oldu.
Emsal bir durum yüzde 11.27 büyüyen Elazığ iktisadı için de geçerli. İlin çift haneli büyümeye ulaşmasında kamu yatırımlarına bağlı olarak inşaat dalının yüzde 93.23’lük bir büyüme kaydetmesi belirleyici oldu. İnşaattaki çok yüksek büyüme, endüstrideki yüzde 6.88’lik küçülmeye karşın toplam büyümenin çift hanelere çıkmasını sağladı.
Kamu inşaat yatırımlarının büyümeye belirleyici katkı yaptığı vilayetlerden birisi de Çanakkale. Çanakkale iktisadının yüzde 13.86’lık bir büyüme suratına ulaşmasında inşaat bölümündeki yüzde 72.74’lük büyümenin değerli bir katkısı oldu. Çanakkale’nin büyüme performansında vilayet iktisadında yüzde 20’lik bir hisseye sahip olan endüstrinin yüzde 15.61 büyümesinin de belirleyici bir tesiri oldu.
Yüzde 15.47 ile en süratli büyüyen ikinci vilayet olan Ardahan’ın muvaffakiyetinde endüstrinin yüzde 48.05, tarımın yüzde 33.58 büyümesi belirleyici oldu.
İKTİSADIN GÜÇ MERKEZLERİNİN KARNESİ
Türkiye iktisadında yüzde 9.56 ile İstanbul’dan sonra en yüksek hisseye sahip olan Ankara da yüzde 6.27 üzere tesirli bir sürate ulaştı. Buna bağlı olarak Ankara, 2020 yılı toplam büyümesine en fazla katkı yapan vilayet oldu. Buna rağmen Ankara’da iktisadın temel kesimleri olan sanayi, inşaat ve ana hizmet bölümlerinde küçülme yaşandı. Ankara bu büyüme suratına, ekonomisindeki tartısı rölâtif olarak düşük olan tarım, bilgi ve bağlantı, finans ve sigortacılık ile öteki hizmet dallarındaki çift haneli büyüme oranları sayesinde ulaştı.
Ankara’da kişi başına GSYH TL bazında gerçek olarak yüzde 6.93 artmasına rağmen dolar bazında 395 dolarlık kayıpla 12 bin 130 dolara geriledi. 81 vilayet içinde üçüncü sıradaki yerini koruyan Ankara’da kişi başına gelir, Türkiye ortalamasının yüzde 136’sı seviyesinden yüzde 141’i seviyesine çıktı. Yüzde 6.1 ile ülke iktisadında üçüncü büyük hisseye sahip olan İzmir, Turizm’deki olumsuz gidişin tesiriyle yüzde 1.82 üzere çok sonlu bir büyüme gerçekleştirebildi. Turizmden etkilenen ana hizmetler yüzde 5.09 ve öteki hizmet faaliyetleri yüzde 10.37 küçüldü. İnşaat bölümü yüzde 17.99 ile en süratli küçülen kesim oldu. İzmir’in hudutlu da olsa büyüme kaydetmesini endüstrideki yüzde 4.29’luk büyüme tesirli oldu. İzmir kişi başına GSYH sıralamasında 6. sıradaki yerini korurken Türkiye ortalamasına nazaran seviyesi de yüzde 115.67 ile minik bir farkla birebir kaldı. Kişi başına gelir TL bazında gerçek olarak yüzde 3.06 artmasına rağmen dolar bazında 710 dolarlık bir kayıpla 9 bin 945 dolara düştü. En kıymetli sanayi üslerinden birisi olan Kocaeli, yüzde 5.47’lik bir büyüme ile olumlu bir performans gösterdi. Vilayet iktisadında yüzde 41.12 ile ezici bir yükü olan endüstrinin yüzde 5.1 büyümesi ve yüzde 24.90 ile ikinci büyük hisseye sahip ana hizmetlerin yüzde 5.67 büyümesi genel performansa temel teşkil etti. Kişi başına GSYH ölçüsü gerçek olarak yüzde 6.04 artan Kocaeli, ikinci sıradaki yerini korudu. Kişi başına gelir seviyesi Türkiye ortalamasının yüzde 155.4’ü seviyesinden yüzde 159.84’ü seviyesine çıktı. Bununla birlikte dolar bazında kişi başına GSYH 567 dolarlık kayıpla 13 bin 742 dolara geriledi. Hem tarım, hem de sanayi üretiminin değerli üslerinden olan Konya da yüzde 5.85 ile başarılı bir performans gösterdi. Bu sonuçta endüstrinin yüzde 10.72 büyümesi belirleyici oldu. Tarım ve sanayi açısından bir öteki değerli merkez olan Adana, yüzde 6.03’lük büyüme ile yeterli bir sonuç elde etti. Adana’nın bu performansında endüstrinin yüzde 9.93’luk büyümeye ulaşması belirleyici oldu. Yüzde 6.9’luk bir büyüme suratını yakalayan Mersin’in bu sonuca ulaşmasında endüstrideki yüzde 10.74’lük, inşaattaki yüzde 57.69’luk büyümenin belirleyici oldu. Kayseri de yüzde 5.15’lik büyüme performansını endüstrideki yüzde 11.46’lık büyüme sayesinde gerçekleştirdi. Hatay da endüstrideki yüzde 9.55’lik büyüme sayesinde toplam büyümesini tarım ve inşaattaki daralmaya karşın yüzde 5.04’te tuttu.
İktisattaki yükü birinci 20 içinde yer alan Tekirdağ yüzde 5.26 ile Samsun yüzde 4.79 büyüme ile başarılı vilayetler ortasında yer aldı. Birinci 20 içinde yer alan vilayetlerden Balıkesir yüzde 3.62’lik, Manisa yüzde 3.51’lik büyüme suratlarıyla vasat bir performansa imza attılar. Birinci 20’deki vilayetlerden Denizli yüzde 2.51, Eskişehir yüzde 2.11 ve Sakarya yüzde 1.5 olan büyüme suratlarıyla durağan bir yıl geçirdiler.
İktisadı en fazla küçülen 5. vilayet Türkiye’nin en değerli sanayi üslerinden birisi olan Bursa. Bursa iktisadı 2020’de yüzde 2.11 küçüldü. Bu sonuçta Bursa iktisadında yüzde 39.34 üzere çok büyük bir yükü olan endüstrinin yüzde 3.66 daralması ile iktisattaki hissesi küçük olmakla birlikte inşaat dalının yüzde 26.78 üzere sert bir küçülme kaydetmesi tesirli oldu.
İSTANBUL’DA DURUM NE?
Yüzde 0.30’luk daralma ile iktisadı sonlu seviyede küçülen vilayetler ortasında yer alan İstanbul, turizm, kültür ve cümbüş kesimlerinin yanısıra inşaattaki daralmadan olumsuz etkilendi. İstanbul tek başına ülke iktisadında yüzde 30 üzere büyük bir hisseye sahip olduğu için, ekonomisindeki daralma çok sonlu olmasına karşın, 2020 toplam ekonomik büyümesini aşağı çeken üçüncü sıradaki vilayet oldu. Bu açıdan birinci sırada Antalya, ikinci sırada Muğla yer alıyor.
