TCMB eski Lideri Gültekin: Faizleri ‘cin fikirler’ ile indirmeye çalışmanın maliyeti yüksek oldu

AÇIK AÇIK
ONUR OĞUZ • HAKAN GÜLDAĞ • VAHAP MUNYAR

Merkez Bankası Başkanlığı’ndan “94 krizi” başladığında istifa ettiniz. Sizi istifaya götüren süreci anlatır mısınız? Bunun iktisada yansımaları nasıl oldu?

Tansu Çiller Hükümeti misyona başladığında, Hazine’nin yüksek faizle borçlanması ve Türk Lirası’ndaki bedel artışı bir sorun olarak algılanmış, lakin açık bir iktisatta bu iki sorunun nasıl çözüleceği konusunda bir siyasa oluşturamamıştı.

1993’un sonuna gelindiğinde iktisat, iç ve dış makro gerçek istikrarlarla sürdürülebilir değildi. Vazifeye geldiğim eylül ayından itibaren, durumun sürdürülemez olduğu konusunda hükümeti ikaz ettik ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) olarak bir istikrar programı önerdik.

Prof. Oktay Yenal ve Prof. Merih Celasun’un yardımlarıyla kısa bir istikrar programı hazırlandı. 3 Aralık’ta bu programı Prof. Yenal ile birlikte Başbakan Çiller’e sundum. Ana sınırlarıyla yapılması gereken, para arzı artış suratını düşürmek, kamu harcamalarını gerçek olarak düşürmek, Türk Lirası’nın bedel artışı trendini geri çevirmek, sübvansiyon iktisadına son vermek ve gerçek fiyatlardan bir mühlet fedakarlık etmek idi. Sayın Çiller durumu bildiğini söyledi ve bakmadan raporu bir kenara koydu. Muhakkak ki 4 Nisan 1994’te yapılacak lokal seçimler öncesi bir dengeleme programını gündeme getirmeyi siyasi olarak uygun bulmuyordu.

Daha sonraki günlerde de, Hazine’yle 1994 yılı para ve borçlanma siyasetini belirleme uğraşlarımız sonuç vermedi. Hazine idaresi sorumsuzca Hazine tahvil ihalelerini iptal ederek faizi düşürmeye çalıştı. Dış borçlanmaya sürat vererek Türk Lirası üzerindeki baskıyı önlemek istedi. Bu gayretlerin yanlış olduğunu ne Başbakan’a ne de devrin Hazine Müsteşarı’na anlatabildik. Daha vahimi, Sayın Çiller 26 Ocak’ta Başbakanlık konutunda Hazine ve TCMB temsilcilerinin olduğu bir toplantıda yüzde 5 oranında devalüasyon kararı aldığını söyledi. TCMB olarak bu türlü bir kararın yanlış ve yapılma üslubunun ise daha büyük bir kusur olduğunu anlatmaya çalıştık. Dengeli bir istikrar paketi olmadan yapılacak yüzde 5’lik bir devalüasyonun hiçbir mana taşımadığını, piyasaları daha büyük devalüasyon beklentilerine iteceğini ve dövize olan talebi artıracağına ikna edemedik. TCMB’nin akşamüzeri açıklaması gereken günlük döviz kurları çok geç saatlerde açıklandı. Yüzde 13.9 oranındaki devalüasyon yapıldığında önemli bir istikrarsızlık periyoduna girilmişti. 31 Ocak’ta hükümetin ekonomik para ve maiye siyasetlerinde yaptığı yanlışlıkları izah eden ve hemen bir istikrar önlemleri alınmasını anlatan istifa mektubumu bir basın toplantısında okudum. İstifam Çiller Hükümetini önemli önlemler almaya davet eden bir fırsattı. 3 Aralık’ta Başbakan’a sunduğum istikrar paketini, Çiller Hükümeti 5 Nisan Kararları olarak açıkladı. Prof. Oktay Yenal’ı da Başbakan Başdanışmanı atayarak, programın icraatı ile görevlendirdi. Ocak sonundan ve nisana kadar faizler tarihte görülmemiş seviyelere çıktı. Faizleri ekonomik kurallarını anlamadan, ya da yok bilerek, cin fikirlerle indirmeye çalışmanın maliyeti yüksek oldu.

HÜKÜMETLER KRİZDEN DERS ALMADI

Geriye dönüp baktığınızda Türkiye’de hükümetler iktisatla ilgili size nazaran hangi yanlışsız ve yanlış adımları attılar? Kemal Derviş’in bakanlığı periyodunda alınan kararlar, AK Parti’nin birinci devirlerinde uygulaması nasıl yansıdı? AK Parti’nin daha sonraki periyotta iktisatta attığı adımları nasıl değerlendiriyorsunuz?

2001 krizi, 1994 krizinin adeta bir tekrarıdır. Ölçeği daha büyüktür. Siyasi sonuçları ise geçmiş krizlerden çok daha farklı olmuştur. Türkiye’de iktidarın siyasi İslam’a geçmesi ile sonuçlanmıştır. 1994 krizinden kısa bir müddet sonra, Çiller Hükümeti de dahil olmak üzere bütün hükümetler krizden güya hiç ders almamış üzere davrandılar. Bütçe açıkları devam etti. Büyük ölçüde dış kaynaklarla fonlanma alışkanlığından vazgeçilmedi. Bankalar da eskisi üzere yurt dışından aldıkları sendikasyon kredileri ile kamuyu ve özel kesim fonladılar.

2001 Mayıs ayında Kemal Derviş ‘Güçlü İktisat Programı’ ismi altında Dünya Bankası dayanaklı IMF ekonomik programını uygulamaya başladı. IMF karşısında müzakerelerde aciz kalan hükümet batan bankaların yurt dışından aldıkları bütün özel kredileri millileştirdi. Banka dalının sermaye yapısını Hazine kaynaklarıyla artırdı. Hazine iç ve dış borçları tekrar yapılandırmaya git(de) meyince, programın yükü gayri adil vergilerle büsbütün ücretliler üzerine yıkıldı. Programın kıymetli siyasi sonucu ise koalisyon ortaklarının siyasetten silinmesi ve AKP’nin iktidara gelmesi oldu.

AKP Hükümeti ekonomik ve siyasi açıdan bembeyaz bir sayfa ile işe başladı. Birkaç aylık tereddütten sonra, Kemal Derviş’in hayata geçirdiği IMF programı uygulandı. Uygulanan özelleştirme programı dış borçların azalmasını sağladı. Dünyada varlık bedellerinin artması da gecikmiş özelleştirme programına dayanak oldu.

Bu periyodu salt AKP’nin başarısı olarak nitelemek yanlışsız değil. Kemal Derviş programıyla Ecevit Hükümeti makro dengesizlikleri büyük ölçüde düzeltmiş ve bunun siyasi bedelini ortaklarıyla ödemişti. AKP, bir mirasa konmuştu.

2005 yılına gelindiğinde AB ile tam üyelik için müzakerelere başlanması, Türkiye’yi memleketler arası yatırımcıların görüş alanına soktu. Dünyadaki ekonomik büyümenin nüfusları süratli artan yükselen ekonomilerden geleceği tezi çok popülerdi. AKP Hükümeti bu rüzgarı çok uygun kullandı. Özelleştirme gelirleri ve artan yabancı sermaye girişleri ile sağlanan imkanlar AKP’nin kapsayıcı bir toplumsal devlet üzere davranabilmesine imkan verdi.

Bu periyotta AKP Hükümetinin iki değerli stratejik ihmali olduğunu düşünüyorum. Birincisi Türk Lirası’nın 2001 krizinden sonra pahasının çok yükselmesine müsaade verdi. Türk Lirası 2001 krizi gerisinde 2008 yılına kadar gerçek olarak iki kat pahalanmıştı. İkincisi ise Türkiye’yi orta gelir tuzağından kurtaracak siyasaları, bilhassa beşeri sermayeyi geliştirecek uzun vadeli projeleri büsbütün ihmal etti. Bu ihmal, Türkiye’nin kaliteli bir büyümeyi yakalamasına mahzur oldu.

Türk Lirası’nın çok pahalanması, direkt yabancı sermayenin azalması ve özelleştirme gelirlerinin düşmesi ile 1994 ve 2001 periyodu öncesine benzeri bir durum ortaya çıktı. Tasarruflar ulusal gelire nazaran düşmüştü. İktisattaki büyüme nisbi ucuz ithalat ve tüketim kredileriyle desteklenen iç talep artışıyla sağlanmaya başlandı. 2008 ABD mali krizinin akabinde AKP’nin bocaladığını ve ekonomik büyümenin yavaşladığını görüyoruz. 2010’dan sonra Türk Lirası daima gerçek devalüasyona girdi ve enflasyon arttı. Başkanlık rejimine geçildikten sonra iktisat adeta kademeli bir enflasyon- kur kısır döngüsüne saplandı. Büsbütün siyasi maksatlara kitlenip, iktisadın kurallarını yok sayarak yönetme eğiliminin maliyeti çok yüksek oldu.

AKP iktidarı da 1950’den beri devam eden Türkiye’nin yapısal sorununu çözemedi. Düşük tasarruf olan ülkelerde, yabancı sermaye ile yüksek büyüme suratını yakalamanın yarattığı meselelerden geç de olsa kurtulamadı.

BELİRSİZLİK VARSA ÜLKEYE YABANCI SERMAYE GELMEZ

Türkiye’ye direkt memleketler arası sermaye girişinin yıllık 22 milyar dolarlık seviyeye ulaştığı periyotlar oldu. Daha sonra milletlerarası sermaye giriş temposu yavaşladı. Bu durumu neye bağlıyorsunuz?

İki kıymetli neden görüyorum. Birincisi, baştaki büyük sevinç dalgasından sonra çoğunluğu Müslüman nüfusa sahip Türkiye’nin AB’ne üye olmasının mümkün olmadığı anlaşıldı.

İkinci neden ise AKP iktisat siyasetlerinin sürdürülebilirliği konusunda giderek zorlanmasıydı. Büyük sermaye girişlerinin iktisatta absorbe edilmesi kısa vadede ithalatın artmasını gerektirir. Süratli ve yüksek sermaye girişleri iki ucu keskin bir kılıç üzeredir. Bir taraftan, halk kendini daha varlıklı hisseder, öteki taraftan da enflasyon daha kolay denetim edilebilir. Yerli paranın kıymetlenmesi şayet üretkenlikle dengelenmezse, durumun sürdürülebilirliği sorun olur. Başlarda Türk Lirası’nın çok pahalanması ülkede adeta bir Lale Evresi yaratmıştı. 2004 yılından sonra (2009 yılı hariç) Türk iktisadı daima cari açıklar verdi. Özel kesim yatırımlarında ve tasarruflarda bir düşüş gözlenmeye başlandı.

Yabancı sermaye için nüfusu büyük Türkiye’de iç pazarı paylaşmak çok cazipti. AKP iktidarı bu devirde uzun vadede ihracata yönelik büyüyen bir ekonomiyi nasıl yaratırız konusunu düşünmedi. Daha kıymetlisi teknoloji hissesi yüksek ihracata kayabilme stratejisi geliştirilmedi. Kaliteli büyüme hedeflenmedi. AKP iktidarının birinci periyodunda dış dünyada ilgi uyandıran bir anlatısı vardı. Siyasi olarak liberal bir demokrasiyi ve liberal pazar iktisadını yerleştireceklerini anlattılar. Süratli özelleştirme programını, niyetlerinin bir göstergesi olarak sundular ve dış dünyada büyük beğeni kazandılar. Dış dünya, AKP’nin genç takımlarından etkilendi. Bu takımlar, Türkiye’yi yükselen iktisatların dinamik, siyasi ve ekonomik olarak istikrarlı ve sağlam bir üyesi olarak sundu ve bir mühlet başarılı oldu. 2008 krizi nedeniyle dünyada belirsizliğin başladığı periyotta AKP’nin yeni bir anlatısı kalmadı. Ergenekon, Balyoz davaları, sık sık yapılan seçimler, dış siyasette klâsik çizgiden ayrılmalar dünyada, bilhassa Batı’da önemli soru işaretlerine neden oldu.

Türkiye’nin tekrar direkt yabancı sermaye çekebilmesi, yakın vakitte kendi yarattığı ekonomik ve yapısal birçok sorunu çözmesiyle mümkündür. Direkt yabancı sermaye siyasi ve ekonomik istikrarın olduğu ülkelere sarfiyat. Yanlış ekonomik siyasetlerle geleceği derin bir belirsizliğe sürüklenmiş bir ülkeye uzun vadeli direkt sermaye girişi beklemek optimistlik olur.

Türkiye, 2018 yılında bir ölçüde Rahip Brunson ıstırabının da tetiklemesiyle dalga uzunluğu üst hakikat büyük kur atağı yaşadı. O günlerde ve sonrasında kur artışları hükümet tarafından “dış atak” olarak nitelendirildi. Sizce o günlerdeki büyük kur dalgasını yalnızca “dış atak”a bağlamak yanlışsız mudur?

Bir iktisatta temel makro dengesizlikler varsa, kur atağı için müsait bir ortam vardır. Doların Türk Lirası’na karşı kıymetine zamansal bir grafik çizersek, 2011’den bu yana enflasyona paralel bir yükseliş gösterir. Bu vakit trendinden sıçramalar beklenmeyen şokların ve/ya da önemli iktisat siyaset yanılgılarının olduğu devirlere rastlar. Bakan Albayrak devrinin iktisatta yarattığı türbülans daha dinmeden, ABD’nin yaptırım kararları şok tesiri yarattı. Rahip Brunson hür bırakılınca da durum kısa müddette aksine dondu. Açık ekonomilerde “dış atak” telaffuzunun manası yoktur. Sermaye hareketlerini özgür bırakmış ve kuru konvertibl olan bir ülke yerli ve yabancı bütün şahsî ve kurumsal yatırımcılara ve spekülatörlere açıktır. Kim yerli kim yabancı artık manasını kaybetmiştir. İktisat idaresinin bunu bilerek hareket etmesi gerekir. Son yıllarda “dış atak” söylemi iktisat siyasetlerde yapılan önemli yanılgıları örtmek için yaratılmıştır.

TÜRKİYE’Yİ İZLEYENLER GELİŞMELERİ ANLAYAMIYOR

Hükümette şu anda iktisatla ilgili “faiz sebep, enflasyon sonuç” yaklaşımı hakim. TCMB lideri gösterge faizi negatiflikte rekor kıracak seviyeye çekti. Bu durumu 94 krizinde atılan adımlara benzetenler oldu. Sizce de bu türlü mi?

1994’te de iktisat idaresinde emsal bir durum yaşanmıştı. Açık iktisatta nominal faizler üç bileşenden oluşur. Doğal faiz haddi + enflasyon beklentileri + ülke risk primi.

Ülkeler ortasında farklılıklar olsa da doğal faiz sabittir. Enflasyon beklentileri ülkenin makro istikrarlarıyla ilgili bir sonuçtur. Risk primi ülkenin siyasi ve ekonomik istikrarı ile ilgilidir. Faizleri fakat enflasyon beklentilerini ve ülke risk primini azaltarak indirebilirsiniz. Şeffaf ve yanlışsız iktisat siyasetleri ülke risk primini azaltacaktır. Yüksek enflasyon iktisatta önemli dengesizliklere işaret eder. Enflasyon sabit gelirliler için en gayri adil vergidir. Ayrıyeten, kalkınmasını yüksek enflasyonla gerçekleştiren bir ülke de yoktur. Enflasyonu lakin makro istikrarları gözeten bir büyümeyle denetim edebilirsiniz.

Yüksek enflasyonu indirmek zahmetli ve acılı bir süreçtir. Kısa yoldan ve buyrukla yapılması mümkün değildir. Önemli ekonomik önlemler dizisi gerektirir. O yüzden de politikler, bıçak kemiğe dayanmadan enflasyonla uğraşa girişmezler.

Bugün de döviz kurunun bu seviyelere çıkmasına neden olan, Sayın Cumhurbaşkanı’nın “faiz sebep, enflasyon sonuç” fikrinin iktisadi hiç bir temelini yok.

Dünyada Türkiye’yi yakından izleyen çevreler gelişmeleri anlamakta zorlanıyorlar.

YANLIŞTA ISRAR İLE SORUN ÇÖZÜLMEZ

Hükümet, doların 19 lira, Euro’nun da 20 liranın üzerine çok süratli çıkması üzerine “Kur Muhafazalı Mevduat” formülünü gündeme getirdi. “Kur Muhafazalı Mevduat” uygulamasını siz nasıl değerlendiriyorsunuz?

KKM beklenen meseleleri olan ve bence gereksiz bir uygulama. İktisatta her gaye için dolaysız bir enstrüman gerekir. Kurun yükselişini dizginlemek için faizlerin artırılması ve eş vakitli inandırıcı bir ekonomik program açıklanması gerekirdi.

Finansal mühendislikle temel ögeleri değiştirmek mümkün değil. KKM vadeli mevduata karşılıksız bir opsiyon vermekte. Opsiyon vade sonunda kıymet kazanırsa, maliyetini Hazine yani halk ödeyecektir. Opsiyon vade sonunda paha kazanmazsa, maliyetsiz sona erecektir. Kur hareketine bağlı bir opsiyon. Kur, büyük sermaye hareketleri olmadığı sürece, enflasyona bağlı olarak kıymetlenecektir. Şayet enflasyon yükselirse, yük Hazine’ye binecektir. Bu uygulama, vadeli mevduatı dövize ve dolaylı olarak da enflasyona endekslemekte. Vadeli mevduatın döviz mevduatına kaymasını bir müddet önlemeye yararı olabilir. Vakit kazanılır. Birebir yanlış siyasetlerde ısrar edilirse, sorun çözülmez.

‘İMKANSIZ ÜÇLEME’ KURALIYLA İNATLAŞMAYA MANA VEREMİYORUM

Hükümet COVID-19 krizi süreciyle birlikte 2020’de negatif faize yanlışsız yol aldı. Bir yandan faiz indirilirken, başka taraftan yükselen kurlar döviz satışlarıyla frenlenmeye çalışıldı. Merkez Bankası rezervleri kıymetli ölçüde eridi, negatife düşüldü. Bu durum “128 milyar dolar nerede?” sorusuyla sembolleşen tartışmayı gündeme getirdi. Sizin bu periyoda ait yorumunuz nedir?

Büyük yanlışların yapıldığı bir devir kelam konusu ve maalesef bu yanılgılar hâlâ devam ediyor. Makro iktisatta, imkansız üçleme diye anılan bir kural vardır. Sermaye hareketlerinin özgürlüğü, sabit döviz kuru ve bağımsız para siyaseti tıpkı anda yürütülemez. Faizler ve döviz kuru birebir vakitte denetim etmek istenirse, sermaye denetimi gerekir. Hür sermaye rejiminde faizleri düşürmeyi hedeflerseniz, kurları denetim edemezsiniz. Eksi gerçek faizler hedeflenirse, kur-enflasyon sarmalına girilir. Rezervlerin satışıyla müdahale kısa bir mühlet kurlar üzerinde tesirli olabilir, bir müddet sonra Merkez Bankası’nın rezervleri erimeye başlar. Türk Lirası’ndan çıkış hızlanır. Daha da tehlikelisi, 1994 ve 2001 krizlerinde olduğu üzere banka sisteminden döviz nakit çıkışı başlarsa, bunun bir banka krizine dönüşme ihtimali artar. Gerçekten faizler Haziran 2018 de yüzde 8’den 17.75’e yükseltilerek muhtemel bir krizin önüne geçildi. Şayet eksi faizde ısrar edilmeseydi, bu kadar yüksek faiz artışına gerek kalmazdı. Bu kadar kesin bir ekonomik kural karşısında inatlaşmaya mana vermek mümkün değil.

MERKEZ BANKASI LİDERLERİNİN KİŞİLİĞİ ‘BAĞIMSIZLIK’ SİNYALİ VERİR

Merkez Bankası eski Lideri, Avrupa Finans Birliği eski Lideri olarak, TCMB’nin son 2-3 yılını nasıl değerlendiriyorsunuz? AK Parti Hükümeti’nin kendi takımından bir Merkez Bankası Liderini 4.5 ay üzere kısa müddette vazifeden alması, dünyada nasıl karşılandı? Siz birinci duyduğunuzda ne düşündünüz?

TCMB lider atamaları her vakit ilgi çeker. Liderin kişiliği, birikimi, tahsili, liyakati kanunlarla çizilmiş çerçeve içinde ne derece bağımsız olabileceğine dair bir sinyaldir. Wharton School’un Finans Kısmında arkadaşlarımdan Yaron Amir, 3 yıl evvel Başbakan Netanyahu tarafından İsrail Merkez Bankası’na lider olarak atandı. Bütün akademik hayati ABD’de geçmiş ve İsrail Emekçi Partisi’ne yakın, solcu, saygın bir akademisyendir. Netanyahu ise çok sağın Başbakanı. İsrail’de akademik dünya dışında hiç bilinmeyen bir kişiyi atamakla, İsrail Merkez Bankası’nın teknik, siyasetten uzak ve bağımsız olacağı sinyalini verdi. Benim istifamın nedeni Merkez Bankası’nı dinlemeyen bir Başbakan’a “kriz geliyor” sinyalini vermekti. Merkez Bankası liderinin misyondan alınması ise çok daha önemli bir olaydır. Hele misyonunu liyakatle yapan bir liderse. Liyakatle misyonunu yürüten bir liderin misyondan alınması hukuk tanımayan ülkelerde olur. Türkiye’de kısa aralıklarla gece yarısı çıkan kararnamelerle lider değiştirilmesi bütün dünyanın dikkatini çekiyor.