TÜİK enflasyon hesaplamasıyla ilgili konuştu

Habertürk muharriri Kemal Öztürk, enflasyon, işsizlik, büyüme üzere tartışılan istatistikleri açıklayan TÜİK’e gitti.

Kapılarını birinci sefer Habertürk’e açan TÜİK Lideri Prof. Sait Erdal Dinçer, tenkitlere cevap verdi

Öztürk’ün gerçekleştirdiği röportajın bir kısmı şöyle:

– Bu vazifeye atanma süreciniz nasıl oldu?

– Ben Marmara Üniversitesi Ekonometri Kısmı’nda hoca olarak misyon yapıyordum. Bir akşam Külliye’den davet edildim. Sayın Cumhurbaşkanı’yla görüştüm. Bana TÜİK Başkanlığı misyonunu tevdi etti. Ve Mart 2021’de misyona başladım. Bu türlü gerçekleşti.

– Daha evvel Cumhurbaşkanı’yla tanışır mıydınız?

– Hayır.

– Kim sizi tavsiye etti ya da aracı oldu?

– İnanın bilmiyorum. Sormadım da.

– Pekala TÜİK’te gizlediğiniz, sakladığınız görülmesini istemediğiniz bir şey mi var ki kurumu kapalı bir kutu haline getirdiniz?

– Hayır. Tam aykırısı. Her şeyimiz çok açık, net ve gizlenecek hiçbir şeyimiz yok.

– Pekala neden CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu ile görüşmeyi kabul etmediniz?

– Kurumu siyasi tartışmaların bir modülü haline getirmek istemedim. Bu kurum siyasetten uzak, tartışmalardan uzak kalıp, ülkenin en kritik bilgilerini üretmeli. Çok hayati bir iş bu. Görüşmeme nedenimiz budur.

– Lakin görüşmeyerek güya sakladığınız bir şey varmış üzere imaj yarattınız. İnsanların kuruma inancı sarsıldı.

– Biz aslında Aralık ayı içinde kurumu basına ve bahis uzmanlarına açmayı planlıyorduk. Hatta alternatif enflasyon ölçen Prof. Veysel Ulusoy ve grubunu de davet edecektik. Kendisiyle görüştüm. Vakit planlaması yapıyorduk. Sonra da iktisat ve finans müelliflerini, uzmanları davet edecektik. Ancak Sayın Kılıçdaroğlu’nun birdenbire talebi tüm bu çalışmaları ertelememize neden oldu. Ben nitekim hayatım boyunca hiç siyasetle uğraşmadım. Tüm hayatım akademi. Kurumu da siyasi tartışmaların kesimi olmaması için müdafaaya çalıştım. Tahminen sonuçları farklı oldu. Fakat niyetim kurumu dışa kapatmak asla değildir.

– Sizin rakamlarınızla minimum ücretlinin, emeklinin, yetim maaşı alanların fiyatı belirleniyor. Ülkenin geleceği planlanıyor. Bunun çok büyük bir vebal ve sorumluluk olduğunu biliyorsunuz değil mi?

– Bilmez olur muyuz? Burada gördüğünüz arkadaşlarımızla bu kritik sayıları açıklarken bunu daima konuşup, helalleşiyoruz. Herkes milyonlarca insanın sorumluluğunu üzerinde taşıdığını, vebali olduğunu biliyor. Kimi günler sabaha kadar çalışıyor burada arkadaşlar. Kusurumuz olabilir, insanız. Fakat kasıtlı yanlış bilgi vermek çok ağır bir suçlama. Bunu kabul etmeyiz… Şunu da belirtmeliyim, bugüne kadar ne Cumhurbaşkanımızdan ne de bakanımızdan en ufak bir telkin, müdahale yahut talimat almadım.

ENAG ile yüzleşme

Enflasyon Araştırma Kümesi (ENAG) Prof. Veysel Ulusoy başkanlığında bir müddettir bağımsız enflasyon ölçümü yapıyor. Onların bulduğu enflasyon oranı yüzde 58, TÜİK’in ise yüzde 21. Ortada büyük bir uçurum var.

İşte bu uçurum TÜİK’e olan inancı sarsan kıymetli bahislerden biri. Muhalefet de bu dataları kullanarak, sayılarla oynandığını tez ediyor.

ENAG çalışmaları TÜİK içinde yakından takip ediliyor alışılmış. Argümanlardan epey da rahatsızlar. TÜİK kanunlarına dayanarak ENAG’ı mahkemeye de verdi TÜİK.

Tekrar de Lider Dinçer, ENAG Lideri Veysel Ulusoy ile grubunu kuruma çağırıp, uzamanlar olarak nasıl hesaplama yaptıklarını, yanılgının nerede olduğunu tartışmak istiyor.

Önümüzdeki günlerde bu yüzleşme gerçekleşecek.

Lider Dinçer, 21 yıldan beri enflasyonu hesaplayan daire lideri dahil, kurmay grubuyla yaptığı toplantıya beni de dahil etti.

Tüm soruları sormamı istedi.

Sorduğum sorular ve karşılıkların bir kısmını özetleyerek aktarıyorum. Öbür kısmını yarın yayınlayacağım.

– Biz vatandaşların anlayacağı biçimde, enflasyonu nasıl hesapladığınızı anlatır mısınız?

– TÜİK 2005 yılından bu yana, Avrupa Birliği ile uyumlu olarak istatistik ölçmeye başladı. AB’nin tüm istatistiklerini tutan EUROSTAT’a üyeyiz.

Enflasyon hesaplamalarımız, örneklemeler ve eser seçme standartlarımızı buraya nazaran yapıyoruz. Tüm ölçümlerimizi ve bilgilerimizi sistemli olarak EUROSTAT’a gönderiyoruz. Kimi vakit yaptığımız ölçümler ve sayılar üzerine karşılıklı konuşuyoruz. Çok disiplinli ve katı kuralları var. Bir manada bizi denetliyor.

– EUROSTAT standardını kullanarak yıl başında bir mal ve hizmet sepeti oluşturuyoruz. Bu yıl sepette yaklaşık 415 eser var, alt kırılımlarıyla bir arada yaklaşık 900 eser çeşidi oluyor.

Bu eserler Türk toplumunun ortalaması göz önüne alınarak, tüketim alışkanlıklarına nazaran belirleniyor. 1994 yılında bu sepete pinpon topu girdi diye hala o denli zannedenler var. Meğer 2005 tarihinden sonra hiç olmadı.

Eserler, tüketim alışkanlıklarına ve yoğunluğuna nazaran seçiliyor ve tartı puanları veriliyor.

Sonra 81 vilayette 225 ilçede, alandaki 350 çalışanımız aracılığı ile bu eserlerin fiyatlarını topluyoruz. Tıpkı kalite, tıpkı özellikte, birebir markadan ve tıpkı iş yerinden olması kuralıyla, tüm vilayet ve seçilen ilçelerde, bir eser için yaklaşık 800 fiyat alıyoruz. Bunlar tabletlerle yapılıyor, eser fiyatlarının fotoğrafı çekiliyor ve anında merkeze gönderiliyor.

Bir de yaygın olan 7 zincir marketten, satılan eserlerin kasadan geçen barkot bilgilerini alıyoruz (bu uygulama 2021’de başladı). Bu, fiyatlandırmanın yüzde 20’sine tekabül ediyor. Geri kalan yüzde 80’nini de saha elamanlarımız topluyor. Toplamda 900 eser çeşidi için ay sonunda yaklaşık 550 bin fiyat toplanıyor. Sonra yeniden Eurostat hesaplama metoduyla bir sayı çıkıyoruz.

Fiyat toplama işini bir ay içinde birtakım eserler için iki, kimi eserler için dört kez tekrarlıyoruz. Bu yüzden ay sonunda elimizde 550 bin fiyat, 550 bin fotoğraf oluyor ve bunlar arşivleniyor. Fiyatları merkeze gönderen tabletlerin bilgisayar logları ayrıyeten tutuluyor. 10 yıl boyunca geçmişe dönük kontrole açık bulunduruyoruz.

Ayrıyeten sepetteki eserlerin isimleri, yük kıymetleri, fiyatları ve hesaplama formülümüzü her ay internet sitemizde yayınlıyoruz. İsteyen oradan alıp kendisi de hesaplama yapabiliyor.

– Eserlerin fiyatlarını düşük gösterme, bölge müdürlüğünde ya da merkezde değiştirme yapılamaz mı?

– Bir eser için 81 vilayet ve 225 ilçeden yaklaşık 800 fiyat aldığımıza nazaran, tüm vilayet ve ilçelerde o eserin fiyatına müdahale edilmesi lazım. Yani 26 bölge müdürünü, 350 anketörü organize edip, bir eserde fiyatın tamamını düşük göstereceksiniz ki sayı farklı girilsin. Bu da yetmez fotoğrafları da değiştirmeniz gerekecek.

Ayrıyeten bir eser tartısına nazaran enflasyona kısmi tesir edebilir. Tartısı olan birçok eserde bunu yapmanız gerekiyor. Otomobil üzere fiyatlandırmayı muhakkak merkezden yaptığımız yerlerde bir eksiklik olduğunda yeniden kısmi tesir yapar. (Dünya Gazetesi müellifi Alaattin Aktaş otomobil fiyatları konusunda Kasım ayında bu türlü bir sorun tespit etti. TÜİK de bunu kabul ederek Aralık ayı için fiyatlandırma biçimini değiştirdi. Bunu yarın yazacağım.)

ENAG Lideri Veysel Ulusoy’a TÜİK’te sayıların nasıl düşük çıkartıldığını, nerede müdahale olduğunu sormuştum.

Alanda toplanacak datalarda, bunların hesaplanmasında ve kullanılan usullerde müdahalenin mümkün olmayacağını söyledi. Çalışmaları bildiğini, incelediğini ve takdir ettiğini tabir etti.

Lakin çıkan sonucun farklı gösterilme ihtimalinin son toplamada olabileceğini söylüyor. Şöyle açıkladı: “Bilgisayara, üst hakikat çok fiyatlanma gördüğünde ‘bunu görme’ komutu verilebiliyor. Buna teknik olarak ‘trimming’ deniliyor. ENAG bu sistemi kullanıyor. Dolayısı ile TÜİK çok fiyat artışı gördüğü eserlerde bunu yapabilir”.

Fakat Prof. Ulusoy, bunun bir suçlama olmadığının, varsayım olduğunun bilhassa altını çiziyor.

Bu argümanları da sordum:

– Artık enflasyonu hesaplayan grup sayısı buldu. Başkan’ın önüne koydu. Başkan’a da, ‘Enflasyonu yüksek göstermeyin’ diye siyasilerden baskı oldu. Lider da size dedi ki, ‘Rakamı düşürün.’ Bu türlü bir şey olmaz mı?

– Lider Dinçer: Bu türlü bir talimatı buradaki hiçbir yönetici kabul etmez. Bu beşerler bu türlü değişikliğin altına asla imza atmaz. Buna yüksek sesle itiraz ederler ki siz bile duyarsınız.

– Enflasyon hesaplama takımı: Bir istatistikçi, toplanmış bilgilerin yayınlanmadan evvel son anda düşük gösterilemeyeceğini bilir. Zira onu geriye gerçek tüm datalarını, eser fotoğraflarına kadar değiştirmeniz gerekir, ki bunun imkansız olduğunu anlattık. Çıkan enflasyon sayısı açıklanmadan bir gün evvel Lider tarafından görülüyor. Bir günde geriye dönük sayıları değiştirmek aslında mümkün değil.

– Pekala üst gerçek fiyat artışını görmeyen ‘trimming’ sistemini devreye sokarsanız durum değişmez mi?

– Eurostat kuralları gereği trimming sistemini kullanmıyoruz.

– Pekala ENAG ile sizin enflasyon sayılarınız ortasında nasıl bu kadar fark olabilir?

– Biz onların yaptığı araştırmaları inceledik. İnternet üzerinden topladıkları datalarda önemli yanılgılar tespit ettik. ENAG yanlış data topladığı için sonucu bu türlü buluyor.

– Pekala diyelim ki ENAG yanlış hesaplıyor fakat biz de vatandaş olarak o denli olmadığını düşünüyoruz. Hissettiğimiz enflasyon öteki, sizin açıkladığınız öteki. Bu nasıl oluyor?

– Beşerler genelde sık satın aldıkları esere bakarak enflasyonu algılıyor. Gıdaysa mesela onu baz alıyor. Halbuki biz tüm Türkiye’yi, tüm eserleri baz alınca ortalama farklı oluyor.

Bu sorun tüm dünyada tartışılıyor. Almanya’da, İtalya’da, İspanya’da vatandaşlar benzeri itirazları yapıyor. Tartışma o kadar arttı ki, Avrupa Merkez Bankası, vatandaşın hissettiği enflasyonla, gerçek enflasyonunun neden farklı olduğunu ayrıntılı bir formda açıkladı.