TÜİK ve üretilen istatistikler AB tarafından nasıl izlenir ve incelenir?

TÜİK ve ülkemiz istatistikleri hangi memleketler arası kuruluşlar tarafından ve nasıl izlenir?

Birleşmiş Milletler İstatistik Ünitesi (UNSD), Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (Eurostat) ve Memleketler arası Para Fonu (IMF) üzere memleketler arası kuruluşların uzmanları tarafından hem TÜİK hem de TÜİK’in ürettiği resmi istatistikler belli devirlerde incelemeye tabi tutulur.

Avrupa Birliği’ne aday ülke durumunda olan Türkiye’de istatistiklerin üretilmesinden sorumlu ana kuruluş olan TÜİK, Eurostat’ın izlemesi ve denetlemesi kapsamındadır.

AB’ne üye ve aday olan her ülke kendi toplumsal ve ekonomik tüm istatistiklerini Eurostat’a göndermek zorundadır. Eurostat da ülkelerden topladığı bu dataları, ülkeler ortasında mukayeseli olarak yayımlar. Bu nedenle ülkelerde üretilen istatistiklerin üretim süreçleri, istatistik üretiminde kullanılan sistem, istatistik bilginin yayımlama vakti üzere birçok bahiste uyumlu olmak zorundadır.

Eurostat tarafından izleme ve inceleme nasıl yapılır?

İzleme ve inceleme birkaç farklı yolla yapılır. Bunlardan tahminen de en kıymetlisi diyebileceğimiz “Emsal Tarama” çalışmasıdır. Bu çalışmada, TÜİK’in, Avrupa İstatistik Sistemi’ne ahengi ölçülür, güçlü ve zayıf istikametleri ortaya çıkarılır, ayrıyeten istatistik üretim süreçleri, yayımlanan istatistiklerin güvenilirliği gözden geçirilir.

Bu çalışma 4-5 yılda bir bağımsız AB uzmanları tarafından ilgili ülke ziyaret edilerek yapılır.

Emsal Tarama çalışması aslında 3 temel temele dayanır. Öncelikle istatistik kurumlarının bağımsızlığı, tarafsızlığı ve şeffaflığı sorgulanır. “Avrupa İstatistikleri Uygulama Kuralları” denilen Eurostat tarafından yayınlanan ve ülkelerin uyması gereken yazılı kurallar vardır. Bu kurallar için istatistik üretiminin anayasası niteliğindedir diyebiliriz.

Bu kurallar içinde “istatistik kurumlarının bağımsızlığı ve tarafsızlığı” birinci kural olarak belirtilir. İstatistik kurumlarının hiçbir makamdan yahut diğer bir kurumdan talimat almadan bağımsız olarak istatistiklerini üretmesi istenir.

Ayrıyeten öbür değerli bir kural da “istatistik saklılık” kuralına uyulmasıdır. Emsal tarama çalışmasında istatistik kurumlarının bu kurala da uyup uymadığı sorgulanır. Bu ne demektir? Toplanan bilgiler tahlil edilip sonuçlandırıldıktan sonra yayımlama günü ve saatine kadar asla bir öbür makama yahut kuruma verilmez, kapalı tutulur. Ülkedeki tüm makamlar ve kamuoyu açıklanan istatistiğe tıpkı anda birebir dakikada erişme hakkına sahiptir. Bu, memleketler arası istatistik topluluğunda kabul edilen kıymetli ve uyulması gereken temel yazılı kurallardan biridir.

Emsal Tarama çalışmasının ikinci temel sorgulama konusu, istatistik üretim süreçlerinin incelenmesidir. İstatistik üretimi sırasında uygulanan metodolojinin emniyetli olup olmadığı, istatistik üretimi sırasında tüm süreçlerin AB standartlarına uygun olup olmadığı, cevaplayıcı yükünün en aza indirilerek bilginin toplanıp toplanmadığı araştırılır.

Son etap ise istatistiklerin doğruluğu, güvenirliği, Eurostat tarafından belirlenen vakitte yayımlanıp yayımlanmadığı, öbür ülkelerin birebir husustaki istatistikleri ile karşılaştırılabilir standartda olup olmadığı incelenir, sorgulanır.

Bu incelemenin tamamı AB üye ülkeler için geçerlidir. Aday ülkelerde ise yalnızca istatistik kurumlarının güvenirlirliği, şeffaflığı, mesleksel bağımsızlığı, tarafsızlığı ile yayımlanan istatistiklere eşit erişim hakkının olup olmadığı, istatistikler yayımlanmadan evvel rastgele bir üst makama verilip verilmediği konusu sorgulanır.

AB uzmanları Emsal Tarama çalışması sırasında bu hususları sorgulamak için istatistik kurumunda çalışan her seviyedeki yöneticiler ve her kademedeki işçi ile görüşür. Ayrıyeten o ülkede resmi istatistik üreten Merkez Bankası, Maliye Bakanlığı üzere kurumların temsilcileri ile de görüşerek bilgi alır.

Yalnızca istatistik üreten kurumların temsilcileri ile görüşmek de kâfi değildir. Bu istatistikleri kullanan, araştırma yapan, akademik etraf, sivil toplum kuruluşları, medya temsilcileri ile özel görüşmeler yaparlar. Tekrar o ülkede bulunan ve istatistikleri kullanan başka milletlerarası kuruluşların temsilcilerinin de yorumlarını, görüşlerini alırlar. Görüşmelerinde ülkenin istatistiklerinin doğruluğu, güvenirliliği, şeffaflığı hakkında ve ülkenin istatistik kurumuna duyulan inanç konusunda da sorular sorarlar.

Bu çalışma sonunda AB Bağımsız Uzmanları bir rapor hazırlayarak ülkenin istatistik kurumunun Avrupa İstatistik Sistemi’ne ahenk durumunu, güçlü ve zayıf taraflarını açıklarlar. Ayrıyeten raporda belirtilen zayıf ve eksik tarafların geliştirilmesi ve tamamlanması için istatistik kurumlarından belli bir takvime bağlı kalarak “geliştirme faaliyetlerini” hazırlamaları ve Eurostat’a sunmalarını isterler.

Türkiye’de Emsal Tarama çalışması yapıldı mı? Rapordaki ana vurgular nelerdir?

AB’ne aday ülke olarak Türkiye’de 2011 ve 2015 yıllarında 2 defa bu çalışma yapıldı. 2015 yılında yapılan çalışmanın raporunda kısaca;

• TÜİK’in faaliyetlerini siyasi müdahalelerden bağımsız olarak yürüttüğü,
• İstatistik kapalılık ile ilgili yasal temelin mevcut olduğu, saklılığın korunması konusunun TÜİK İşçisi, istatistik kullanıcıları ve başka istatistik üreten kurumlar tarafından güzel anlaşıldığı, bu bahiste farkındalık olduğu,
• TÜİK’in istatistik üretimi ve dağıtımında bilimsel bağımsızlığa ve eşit erişim hakkına hürmet gösterdiği,
• TÜİK’in mevcut mali, işçi ve bilgi teknolojisi kaynakları ile yapmakta olduğu vazifeleri büyük ölçüde yürüttüğü belirtilmiştir.

Ayrıyeten raporda, ülkedeki başka kurumlar tarafından tutulan idari kayıtların da istatistik hedefli kullanımının artırılması ve istatistik kurumu ile paylaşılması gerektiği de vurgulanmıştır.

Son vakitlerde sıkça gerek ürettiği istatistikler gerekse de kurumun bağımsızlığı konusunda kamuoyunda tartışma konusu olan TÜİK’in AB istatistik ofisinden emsal tarama çalışmasını istemesi elzemdir. Bu çalışma sonucunun da kamuoyuyla paylaşılması tartışmalara ışık tutacaktır.

Avrupa Birliği ülkelerin istatistiklerini öbür hangi yollarla inceler?

AB’nin izleme ve denetleme aracı yalnızca Emsal Tarama çalışması değildir. Üretilen istatistiklerin AB standartlarında olup olmadığını incelemek için, üye ve aday ülkelerin istatistik kurumlarının erişimine açık olan çevrimiçi bir bilgi tabanı bulunmaktadır. Bu çevrimiçi data tabanına ülkeler, belirtilen istatistik mevzularında ürettikleri istatistikleri ile ilgili açıklamalar girerler ve kendi öz değerlendirmelerini yaparak o istatistiğin AB ile ahenk derecesini bildirirler. Girilen her bir istatistik ile ilgili olarak yapılan açıklamada; o istatistik sayılarının Eurostat’a gönderilip gönderilmediği, istatistiğin tarifi, neyi kapsadığı, hesaplama formülü, yayımlama mühleti ve vakti, datanın alındığı kaynak vs. üzere ek bilgiler kapsanır. Çevrimiçi gönderilen bu bilgiler Eurostat’ın o bahisteki uzmanlarınca incelenir. Ülkelerin istatistik üretim süreçleri ve usulleri konusunda bilgi sahibi olan Eurostat uzmanları, kendi değerlendirmelerine nazaran o ülkenin istatistiğinin ahenk derecesini yorumlayarak ülkeye bildirir. Eurostat uzmanları, aslında ülke uzmanları ile irtibat halindedir ve o istatistiğin AB standartlarına uygun olabilmesi için gerekli olan kriterlerden hangilerini karşıladığını, hangi kriterlerde eksiklikler olduğunu bilirler. Zira yıl içinde her istatistik konusunda yüzyüze teknik toplantılar yapılır ve bu toplantılarda karşılıklı olarak her ülkenin uzmanları ile görüşerek detaylı bilgiler alırlar.

Bu çalışma sonunda Eurostat, bir rapor hazırlayarak o ülkede üretilen istatistikleri iki farklı taraftan kıymetlendirir. Öncelikle belirtilen husustaki istatistiğin Eurostat’a gönderilip gönderilmediği tarafından inceleyerek o istatistiğin mevcut olup olmadığı yani mevcudiyet istikametiyle kıymetlendirir. İkinci olarak da o istatistiği data kalitesi açısından (o bahiste mevzuat eksikliği, data setinde değişken eksikliği, belirlenen vakitte üretilip üretilmemesi, bilginin coğrafik kapsam eksikliği gibi) AB standartlarına uyumlu olup olmadığı tarafıyla açıklar ve ahenk derecelerine nazaran “tam uyumlu”, “yüksek seviyede uyumlu”, orta seviyede uyumlu”, “düşük seviyede uyumlu”, “uyumsuz” üzere tariflerle derecelendirir. Sonuçta da bir ülke tarafından üretilen istataistiklerin yüzde kaçının ( % ? ) AB standartlarında olduğu belirlenmiş olur.

Burada dikkat edilmesi gereken konu bilginin toplanma sistemi zamanlaması kapsamı vs üzere mevzular üzerinden kıymetlendirme yapıldığıdır. Yoksa datanın toplanırken gerçek bilgi mi alındı yanlış randımanı alındı üzere bizatihi datanın kendisine ait kıymetlendirme yapılmaz.

Burada belirtilmesi gereken bir öbür nokta ise ülkelerde üretilen istatistik sayıları, sayıların o ülkede yayımlandığı günde AB’ne çevrimiçi bir data tabanı ile gönderilmesi gerektiği bahsidir. Ülkede yayımlanan her bir istatistik, AB ile ahenk durumuna bakılmaksızın, (eDamis denilen) farklı bir çevrimiçi data tabanına girilerek Eurostat’a iletilir. İstatistik bilginin vaktinde Eurostat’a iletilmesi, üstte bahsedilen ve Eurostat uzmanlarınca ahenk derecesi konusunda yapılan değerlendirmeler için en değerli kriterlerden birisidir. Zira vaktinde gönderilmeyen istatistik sayıları, Eurostat tarafından dikkate alınamaz yahut Eurostat yayınlarında yer alamaz.

Bir öbür kontrol biçimi de Avrupa Kurulu uzmanları ile yılda bir defa yapılan toplantılardır. Bu toplantılara ülkede resmi istatistik üreten başta TÜİK olmak üzere öteki ilgili kurumlar katılır ve yıl içinde istatistik konusunda yaptıkları çalışmalar ile kaydedilen gelişmeleri anlatırlar.

Son olarak da yılda bir sefer çoklukla Ekim ayında yayınlanan “İlerleme Raporu”ndan bahsetmek gerekir. Ülkenin İlerleme Raporu’nda bir kısım de “İstatistik” başlığıdır. İstatistik konusunda o yıl içinde kaydedilen gelişmeler yahut geliştirilmeye gereksinim duyulan eksik bahisler bu raporda detaylı olarak belirtilir.

Sonuç olarak TÜİK’in AB istatistik ofisinden emsal tarama çalışmasını istemesini elzem olarak görüyorum. Ayrıyeten sık tartışma konusu olan enflasyon işgücü istatistikleri üzere hususlarda da AB’den sektörel inceleme talep etmesini ve bu istatistiklerin ayrıntılı bir halde incelenmesinin yararlı olacağını düşünüyorum.