Yağız Kutay Işık yazdı: “İkinci Yüzyılın Rehberi: Ulusal İktisat“

100 evvel doğu batı karmaşasına sıkışmış Türkiye, tarafını birinci sefer İzmir İktisat Kongresi’nde (İİK). Bugün de birebir boğulmuşluk hissinden muzdarip bir millet var.

Bu kongre muasır medeniyet merdiveninin birinci basamaklarından birisi olmuştu. Yarı sömürge olan bir ülkenin iktisadi amacını kazanma ruhunu temsil ediyor.

15 gün boyunca ülkenin dört bir yanından 1135 delege geldi. Endüstriden, tarıma, yerli üretimden kalkınma gayelerine kadar kurulacak cumhuriyetin doruktan tırnağa misak-ı iktisadi stratejisi belirlendi.

Cumhuriyet ardından başlayan ekonomik toparlanma 1939’a kadar dur durak bilmeden sürdü. Dikkatinizi çekmek istiyorum bir hususa: 1927-28 ortası kuraklık sebebiyle tarımda beklenen gelişme gerçekleşmedi. Bir de üstüne bütün Dünya’yı kasıp kavuran 1929 büyük buhranı. Bu kadar makus gelişme yetmezmiş üzere Lozan’da ertelenen borçların taksitleri yaklaşıyordu.

Bütün dertlere karşın büyüme devam etti. Barış ortamının yarattığı nüfus artışının yanı sıra, çiçeği burnunda T.C.’nin kişi başı geliri bu yıllarda da yükselişini sürdürdü. 20.yüzyılın en büyük ekonomik darboğazın yaşandığı vakitte kimi tedbirler alındı. Gümrük Tarife Kanunu ile yerli üretim müdafaa altına alındı. Devamında Menkul Değerler, Kambiyo Borsaları ve Türk Parasının Değerini Müdafaa Kanunları meyveleri 1930 yılında toplanmaya başladı. İthalat/GSMH oranı değerli ölçüde düşmeye başladı.

Kongre zamanlaması bakımından kıymetli ipuçları barındırıyordu. Lozan durma noktasına gelmişti. Görüşmelere orta verilmişti. Münasebet olarak kapitülasyonlar ve Osmanlı devrinden kalan borçlar gösteriliyordu.

Batı ve Sovyet

İİK başlangıcıyla dünyanın gözü kulağı Anadolu’daydı. İktisadın dümeni nereye kırılacaktı? Bir tarafta askeri dayanak veren, siyasi münasebetlerin sıcak olduğu Sovyetler yani Bolşevikler var. Başka tarafta Lozan’da masaya oturduğumuz İngiltere. Tıpkı önümüzdeki 100 yılda olacağı üzere batı ve doğu Türkiye için karşı karşıyaydı. Yeni cumhuriyet idaresine yakıştırılan daha özgürlükçü bir iktisat modeliydi. Kongre tarihinden sırf 2 yıl evvel 1921 yılında Lenin idaresi “Ekonomik Tekrar Yapılanma Planı (NEP)” uygulamasına geçti. Çok kıymetli bir siyaset paketi olan NEP, küçük işletmelerin özel mülkiyetini yine tanıdı, özel teşebbüse müsaade verdi ve ticaretin yine canlanmasına müsaade verdi. Başta tarım olmak üzere ekonomiyi özgürleştirildi. Özel girişimcilik de teşvik edilmeye başlandı. Tüm bunlara karşın SSCB de bu sisteme daha yeni yeni alışıyordu. İktisatta ağır sosyalizmin beraberinde defolar getirdi. 1929 yılına gelindiğinde Lenin’in programının da sonunu getirmişti. Akabinde Stalin’in planlı iktisat modeli SSCB’yi farklı bir yola evrilmesine sebep olmuştur.

Kendi içinde sistem arayışında olan SSCB’nin gömleği dar gelirdi bizlere. Her şeye karşın sonraki yıllarda devletçilik prensibi CHP’nin 6 okundan birisi olmuştu. Bu argümanı destekleyen tandans olan sendika hakkını sonuç unsurlarında görmek mümkündür.

Ancak devlet kadar özel dalın de devlet ile birlikte büyümesini isteyen M.Kemal Paşa’nın talepleri aşağıdaki hususlar ile somutlaşmıştı:

• Devlet yavaş yavaş iktisadi görüşleri de olan bir organ haline gelmeli ve özel dallar tarafından kurulamayan teşebbüsler devletçe ele alınmalıdır.
• Özel teşebbüslere kredi sağlayacak bir Devlet Bankası kurulmalıdır.
• Dış rekabete dayanabilmek için endüstrinin toplu ve bütün olarak kurulması gerekir.
• Sanayinin teşviki ve ulusal bankaların kurulması sağlanmalıdır.

Kongre sonunda alınan kararlarla İngiltere’ye açık bildiri verilmiş oldu: “T.C. Bolşevikler üzere yönetilmeyecektir.” Lozan’da İngiltere’yi temsil eden Lord Curzon’un tüm tehditlerine karşın İsmet Paşa görüşmelerin durmasına sebep olan tüm bahislerde lehimize sonuç almayı başaracaktır.

Bugün nasıl olacak?

Seçim sonrası ülkenin iktisadi kumandası değişecektir. Muhalefet açıkladığı ortak siyasetler mutabakat metniyle neler yapacağını az çok ortaya koydu. Genel olarak şablon muhakkak olsa dahi şimdi kararlaştırılması gereken daha çok ayrıntı var. Örneğin Ankara kulislerinde bakanlıkların bir kısmının bölüneceği ve yeni bakanlıklar kurulacağı söyleniyor. Hazine ve Maliye’yi bölme ihtimali örneğin. Yalnızca iktisat ile alakalı vaatler de yok. Hukukun üstünlüğü bile başlı başına ekonomik kuralları olumlu etkileyecektir. Silikon vadisine atanması beklenen büyükelçi de kıymetli bir katkı sayılabilir.

Öte yandan Cumhur tarafında aşikâr bilinmeyen görseller var fakat bir illüzyon, bir serap üzere. Her şeye karşın Mehmet Şimşek ile 15 gün ortayla 2 sefer yapılan flört şunu gösteriyor ki AKP seçimi kazansa bile faiz inadını bir kenara bırakacak. Hatırlamak gerekir ki Şimşek’in bakanlık devrinde mali disiplini sağlamak, kamu maliyesinde saydamlığı artırmak, vergi ıslahatları ve ekonomik büyümeyi desteklemek için çeşitli önlemler alınmıştı. Bir nevi bugün muhalefetin vaat ettiği ekonomik sisteme en yakın uygulamalar Şimşek devrinde olmuştu. Fakat kendisi iktisadın dümenine geçme teklifini “kurulu tertibim olmasa” minvalinde bir açıklamayla reddetti. Kim ne derse desin bu bir inanç sorunudur. Eski bakanını ikna edemeyen ve itimat aşılayamayan idare tekrar iktidar olursa yatırımcıdan öbür devletlere nasıl itimat aşılayacak?

1923’te batının da içinde olduğu ekonomik entegrasyon ağına dahil olduğumuz nizam günümüzde birinci kez resmen terk ediliyor. Putin aleni biçimde Cumhur İttifakı’nı destekliyor. Hükümetin Rusya’ya bağlılığına karşılık palyatif takviyeler sunuyor. (BOTAŞ’ın borçlarının ertelenmesi, doğal gaz merkezi kurulması…vb) Üstelik mutabakatların bedelini bilmiyoruz.

Geçtiğimiz gün Erdoğan ABD Büyükelçisi’nin Cumhurbaşkanı adayı Kılıçdaroğlu’nu ziyareti üzerinden iki tarafı da suçlamıştı. Fakat birebir günlerde Türkiye heyeti Moskova’ya gitti. Görüşmeler yeterli giderse bakanlar düzeyinde öteki bir görüşme gerçekleşecek. “Suriye’den askeri çekmezlerse görüşmem” diyen Esad ile görüşme için Rusya aracı mı olmaya çalışıyor? Söylemi üzerinden İzmir İktisat Kongresi de yaşanan Batı-Rusya rekabeti 2023 Türkiye’sinde ittifaklar üzerinden yaşanıyor. Üstelik apaçık taraf tutan tek devlet Rusya.

Seçimi toplumsal, kültürel olarak yahut özgürlükler üzerinden pahalandırmak mümkün. Lakin İktisadi olarak bile yol ayrımının eşiğindeyiz. Unutmadan şunu da söylemeliyim ki geçmişlerine yalnızca Osmanlı’nın ışık tuttuğunu lisana getirenler, muhalefeti batıcı hatta mandacı olmakla suçluyor. Tarafımız çok net. Kimlik, din, mezhep yahut cinsiyet ayrımcılığı gözeten hamaset üzerinden siyasetten uzak, Atatürk’ün müsaadeden devam.

Bu seçimde;

kuruluş prensiplerine mi döneceğiz?

Yoksa;

bilinmeze yanlışsız mu yol alacağız?

Yağız Kutay Işık